نمایشنامه یا تئاترنوشت، متن دراماتیکی است که برای اجرا روی صحنه نوشته می‌شود. عمر نمایشنامه‌نویسی و نمایشنامه به دوران باستان و به بیش از ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. از آن زمان تا به امروز نمایشنامه‌های بسیاری به دست ما رسیده است. در طول تاریخ اما نمایشنامه‌های شاخصی وجود داشته‌اند که در زمان خود جریان ساز بوده‌اند و ما در این مقاله به تعداد محدودی از آن‌ها پرداخته‌ایم.
مده‌آ، داستان انتقام یک زن
نمایشنامه مده‌آ نوشته اورپید، یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نمایشنامه نویسان عصر طلایی یونان باستان است. نمایشنامه مده‌آ ۴۳۱ سال پیش از میلاد مسیح نوشته‌شده است. این نمایشنامه یکی از پیشروترین نمایشنامه‌های عصر خود است. شخصیت محوری این داستان یک زن است. این موضوع یکی از اصلی‌ترین دلایل اهمیت این نمایشنامه است.
مده‌آ در پی خیانت همسرش، دچار سرخوردگی می‌شود. همسرش مده‌آ و فرزندانشان را رها می‌کند تا با یک شاهدخت ازدواج کند. همین مسئله باعث می‌شود تا مده‌آ یکی از دهشتناک‌‌ترین انتقام‌‌های تاریخ را پی‌ریزی کند. مده‌آ یکی از بزرگ‌ترین ضدقهرمان‌های تاریخ ادبیات است. داستان مده‌آ، داستان زنی است که خشمی سیراب نشدنی دارد و برای فروکش کردن آتش خشم خود، درراه انتقام می‌دود.
دکتر فاستوس، داستان سقوط
کریستوفر مارلو پدر نمایشنامه‌نویسی بریتانیا است. او منبع الهام بزرگ‌ترین نمایشنامه‌نویس تاریخ یعنی ویلیام شکسپیر است. مارلو در ۲۹ سالگی یعنی سال ۱۵۹۳ میلادی نمایشنامه‌ی دکتر فاستوس را نوشت. مارلو نمایشنامه‌نویسی را در بریتانیا بنا نهاد و همین کار او نقطه‌ی عطفی در تاریخ تئاتر دنیا بود.
نمایشنامه دکتر فاستوس، داستان حکیم و عالمی مشهور به نام فاستوس است که شاگردان مریدان بسیار دارد اما فاستوس روزی شیطان را ملاقات می‌کند و وارد معامله‌ای با شیطان می‌شود …
دکتر فاستوس داستان جدال خیر و شر است، داستان لغزش انسان، داستان قمار آدمی و سقوط او است. بعدها گوته یکی از پایه‌های ادبیات آلمان، با تأثیر از این نمایشنامه، اثر جاودانه فاوست را نوشت که یکی از آثار شاخص ادبیات جهان است.
هملت، مونالیزای ادبیات جهان
هملت مهم‌ترین نمایشنامه‌ی ویلیام شکسپیر است. ویلیام شکسپیر بزرگ‌ترین شاعر و نمایشنامه‌نویس انگلیس است. او در سال ۱۶۰۲ بلندترین اثر خود و البته مشهورترین نمایشنامه‌ی تاریخ را نوشت. هملت داستان شاهزاده‌‌ای دانمارکی است که با کشمکش‌های درونی و بیرونی بسیاری رو‌به‌رو است. داستانی که درست مثل نقاشی مونالیزا پر از رمز و راز است.
هملت، شاهزاده‌ی دانمارکی که در آلمان درس فلسفه می‌خواند و با شنیدن خبر مرگ پدرش (پادشاه دانمارک) به خانه برمی‌گردد و در بدو ورود به خانه با ازدواج عمو و مادرش مواجه می‌شود و داستان و کشمکش‌های او آغاز می‌شود.
هملت پر اجراترین نمایشنامه جهان است که به زبان‌های مختلف همواره اجرا می‌شود. در ایران هم نمایشنامه هملت توسط مترجمان بسیاری ترجمه‌شده و توسط گروه‌های تئاتری بسیاری هم اجراشده است. همچنین فیلم‌های بسیاری در سراسر دنیا از نمایشنامه ساخته‌شده و از این حیث هم موردتوجه قرارگرفته است.
هداگابلر، زنی در پی رهایی
هداگابلر یکی دیگر از آثار نمایشی است که شخصیت محوری آن، یک زن است. هداگابلر را هنریک ایبسن درام‌نویس، شاعر و نمایشنامه‌نویس شهیر نروژی در سال ۱۸۹۱ میلادی نوشته است. ایبسن یکی از بزرگ‌ترین نمایشنامه‌نویسان تاریخ است و در باب بزرگی و اهمیت او در تاریخ، همین بس که گاهی با شکسپیر مقایسه می‌شود.
هداگابلر در ادامه‌ی اکثر آثار ایبسن، نمایشنامه‌ای است که در سبک واقع‌گرایی (رئالیسم) نوشته‌شده است. ایبسن با نمایشنامه هداگابلر یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های دراماتیک تئاتر یعنی هداگابلر را خلق کرد.
هداگابلر زنی ۲۹ ساله که با توجه به محیطی که در آن زندگی می‌کند با مشکلاتی مواجه است و پا درراه رهایی و بلوغ نهاده می‌گذارد. بسیاری معتقدند این نمایشنامه از زمانه‌ی خود بسیار جلوتر بوده است و همین مسئله باعث شده تا بسیاری آن‌ها برنتابند. نمایش هداگابلر طی سال‌های متوالی در بسیاری از نقاط جهان اجرا رفته است و در بسیاری از کشورها هم به علت هراس از پیشرو بودن این نمایشنامه، اجرای آن متوقف یا حداقل محدود شده است.
مرغ دریایی، سرانجام همه‌چیز ناکامی است!
آنتوان چخوف بزرگ‌ترین نمایشنامه‌نویس تاریخ روسیه در ۳۵ سالگی، بهترین و محبوب‌ترین اثر خود، نمایشنامه‌ی مرغ دریایی را نوشت. آنتوان چخوف که علاوه بر نمایشنامه‌نویسی، داستان‌نویس، طنزنویس و پزشک ماهری نیز بود. او بیش از ۷۰۰ اثر از خود به‌جای گذاشت و در سن ۴۴ سالگی از دنیا رفت.
مرغ دریایی داستان ناکامی بشر و داستان جدایی انسان‌هایی است که در کنار هم زندگی می‌کنند. چخوف با زبانی ساده در مورد پیچیدگی‌های زندگی سخن می‌گوید و همچنین مخاطب را در باب چیستی هنر به تفکر وا‌می‌دارد.
مرغ دریایی داستان نویسنده‌ای جوان به نام ترپلف است که با چالش‌های متعددی مواجه است. چالش‌هایی با خود، محیط و انسان‌های پیرامونش که او را درراه سقوط قرار داده است. در مرغ دریایی ما همانند دیگر آثار چخوف با انسان‌های منفعل و بی‌عمل مواجهیم که دچار رخوت شده‌اند.
مرغ دریایی که محبوب‌ترین اثر چخوف است، پارها با نگرش‌های مختلف اجراشده و همواره به دلیل خوانش‌های متفاوت از این اثر در زمره‌ی آثار بحث‌برانگیز چخوف قرار می‌گیرد.
دایره‌ی گچی قفقازی، در ستایش مادر
برتولت برشت یکی از مطرح‌ترین چهره‌های ادبی آلمان است که در سال ۱۹۴۴ میلادی نمایشنامه‌ی دایره‌ی گچی قفقازی را نوشته است. برشت یکی تئوری پردازان مهم تاریخ تئاتر محسوب می‌شود که علاوه بر نویسندگی و کارگردانی، شاعر توانمندی نیز بود که آثار درخور توجهی از خود به یادگار گذاشته است.
برتولت برشت با توجه به موقعیت زمانی و جغرافیایی که در آن زیست می‌کرده، تلاش کرده تا از اتفاقات پیرامون خود تأثیر بگیرد و در بسیاری از آثارش ازجمله دایره‌ی گچی قفقازی سعی کرده نظرات خود در مورد صلح را در پس حروف و کلمات بست دهد.
دایره گچی قفقازی، در گرجستان روایت می‌شود و داستان فداکاری‌های دختر رعیت‌زاده‌ای است که در پی اتفاقاتی، برای کودکی نجیب‌زاده مادری می‌کند و آن کودک را بزرگ می‌کند. دایره گچی قفقازی داستانی سرشار از ارزش‌های انسانی در بستر جنگ و کودتا است.
کلفت‌ها، یک جنایت واقعی!
در سال ۱۹۳۳ جنایتی وحشتناک در فرانسه، تبدیل به منبع الهام نویسندگان بزرگی مانند ژان ژنه و سارتر شد. ژان ژنه با تأثیر از قتل یک ارباب فرانسوی همراه با دختر خردسالش، توسط کلفت‌های خانه را موضوع نمایشنامه‌ی خود کرد.
کریستین پاپن همراه خواهرش لی، دو خدمتکار فرانسوی بودند که صاحب‌کار خود را کشتند. این خلاصه نمایشنامه کلفت‌ها است. کریستین و لی به نمادی از مبارزه طبقاتی تبدیل شدند و همین موضوع باعث شد که داستان جنایت آن‌ها تا این اندازه موردتوجه قرار گیرد که بزرگان ادبیات به سراغ این داستان بروند.
کلفت‌ها داستان سرخوردگی‌ها، عقده‌ها و قساوت‌ها است. کلفت‌ها داستان رسوب خشم در پیکره‌ی انسان است، در کلفت‌ها درمی‌یابیم همه‌ی انسان‌ها در انتقام یکسان عمل نمی‌کنند و بعضی‌ها جزای کوچک‌ترین عمل‌ها را مرگ می‌دانند.
مرگ فروشنده، زوال و سقوط
آرتور میلر، نویسنده و نمایشنامه‌نویس شناخته آمریکایی است. او در سال ۱۹۴۹ شاخص‌ترین اثر خود یعنی مرگ فروشنده را نوشت. مرگ فروشنده همواره به‌عنوان یکی از مفاخر ادبیات آمریکا شناخته می‌شود.
میلر با این نمایشنامه توانست در آمریکا جریان ساز شود و در عصری که نظام سرمایه‌داری در آمریکا تبلیغ می‌شد و رویای زندگی آمریکایی در حال شکل‌گیری بود، تصمیم گرفت خلاف جریان و تبلیغات حاکم بر جامعه آمریکا، اثری را خلق کند که به انتقاد از این تفکر می‌پردازد.
ویلی لومان فروشنده و بازاریاب باتجربه است که از موفقیت‌های گذشته‌اش دیگر خبر نیست و در آخرین روز کاری خود بدون هیچ فروشی به خانه بازمی‌گردد …
مرگ فروشنده داستان مرگی تدریجی است، داستان رؤیایی بربادرفته و جامعه‌ای که روبه‌زوال است. پس از انتشار این اثر میلر مجبور به ترک آمریکا و راهی پاریس شد اما این اثر تا مدت‌ها بر مناسبات اجتماعی آمریکا تأثیر داشت.
در انتظار گودو، انتظار برای…
یکی دیگر از نمایشنامه‌های مشهور دنیا، نمایشنامه‌ی در انتظار گودو اثر نویسنده شهیر ایرلندی ساموئل بکت است. بکت این نمایشنامه را در سال ۱۹۵۲ نوشته است. ساموئل بکت با دستمایه طنز قراردادن مناسبات انسانی و مذهبی به انتقاد از آن‌ها پرداخته است.
بکت در این نمایشنامه پیش‌بینی خود از سرنوشت بشر را به شکلی مضحک و ساده بیان می‌کند. در انتظار گودو داستان انتظار همیشگی بشر برای آمدن منجی است. در انتظار گودو داستان نشستن‌ها و بی‌عملی‌ها و نرسیدن‌ها است.
در خلاصه‌ی این نمایشنامه آمده است که: ولادیمیر و استراگون دو ولگرد دوره‌گرد هستند که در جاده‌ای بیرون از شهر، زیر یک درخت در انتظار گودو نشسته‌اند.
مرگ یزدگرد، مجلس شاه کشی
یکی از آثار نمایشی شاخص ایران نمایشنامه مرگ یزدگرد است. این نمایشنامه نخستین بار سال ۱۳۵۹ منتشر شد. بهرام بیضایی، نویسنده، کارگردان و نمایشنامه‌نویس و فیلم‌نامه‌نویس بزرگ ایرانی است. او کتاب‌ها و نمایشنامه‌های بسیاری نوشته است که امروزه در زمره آثارشاخص ادبیات ایرانی قرار می‌گیرند.
نمایشنامه مرگ یزدگرد، در بستر و در زمان حمله اعراب به ایران در زمان یزدگرد سوم روایت می‌شود و سواران و سرداران ایرانی در پی یافتن پادشاه فراری ایران به خانه‌ی آسیابانی فقیر وارد می‌شوند.
نمایشنامه مرگ یزدگرد در برهه‌های مختلف ایران موردتوجه قرارگرفته است و همواره حساسیت‌های زیادی روی این نمایشنامه بوده است. زبان نمایشنامه‌ها و فیلم‌نامه‌های بیضایی مختص به خودش است و می‌توان بیضایی را نویسنده‌ای صاحب سبک دانست.
همچنین بیضایی در سال ۱۳۶۰ از روی این نمایشنامه فیلم مرگ یزدگرد را ساخت که عکس ضمیمه‌ی مقاله، یکی از صحنه‌های این فیلم است.
